De verkiezingsuitslag verwart, ontgoochelt en verbijstert. Iedereen zoekt naar duiding. Ik doe dat graag in de vorm van een blog.
Is er sprake van een uitbarsting van extreem-rechts? Ik weet het niet. Ik zou eerder zeggen dat een grote groep burgers het geloof in de overheid is kwijtgeraakt. Deze burgers voelen zich op zijn minst niet meer gehoord. Ze zijn al jaren op drift. Ooit kwamen ze samen bij de LPF, later bij de PVV, bij de SP, bij Forum voor Democratie, dit voorjaar nog bij de boeren van BBB en nu dan weer, maar in grotere getale dan ooit, bij de PVV.
Waarom zijn ze het geloof in de overheid kwijtgeraakt? Ik noem vier factoren. Ten eerste is de overheid toe aan groot onderhoud. Er worden te veel fouten gemaakt (Toeslagen, Groningen), er wordt te weinig geleverd en er wordt te weinig geleerd. Ten tweede hebben de politieke partijen die traditioneel met de overheid worden geassocieerd hun kleur geheel verloren. Dat begon al met paars, en dat bereikte zijn hoogtepunt in die dertien visieloze jaren van Rutte, die zelf de ene na de andere partij oprookte. Ten derde heeft de Nederlandse overheid in hoog tempo, maar helaas voor veel mensen nog steeds onzichtbaar, veel macht verloren aan Brussel. Die machtsoverdracht is terecht, maar het helpt niet voor het vertrouwen in de politiek als de burger steeds te horen krijgt dat ‘het moet van Europa’. Ten vierde heeft de neo-liberale wind de inkomens- en vermogensverschillen in Nederland aanzienlijk aangewakkerd. Daarbij is opleiding in onze kenniseconomie steeds bepalender geworden. De kenniseconomie en de hoogopgeleiden concentreren zich meer en meer in de steden (met name Amsterdam, Utrecht en Eindhoven). Ik kan me voorstellen dat je je achtergesteld gaat voelen als je vanuit de provincie die hoogopgeleiden in hun steden hun kosmopolitische feestje ziet vieren.
Maar waarom hebben de traditionele partijen de drift van de boze burgers niet eerder onderkend. Of op zijn minst gedacht dat ze er iets aan moesten doen? Met name zou ik van de PvdA een dergelijk antwoord hebben verwacht. Deze partij nam echter een andere afslag. Door samen te gaan met GroenLinks werd ze juist het gezicht van de hoogopgeleide stedelijke elites. Kijk naar de uitslag van woensdag en je ziet dat Verenigd Links vooral in steden hun stemmen weghaalt, vooral als er veel hoogopgeleiden wonen. Hadden niet juist de mensen buiten de steden, die op achterstand waren geraakt, warme steun van de sociaal-democraten verdiend?
Het CDA is natuurlijk een deel van zijn kiezers kwijtgeraakt door de ontkerkelijking van Nederland. Maar als Omtzigt als reïncarnatie van de KVP zomaar 20 zetels kan halen, is er bij het CDA dus meer misgegaan dan het leeglopen van een paar kerken. Ik vrees dat het veelvuldig aanroepen van de markt, ook door het CDA, het maatschappelijk middenveld uit elkaar heeft geslagen. En dat was juist de plek waar het CDA zijn wortels had. Zoals de PvdA in de neo-liberale golf aan de verkeerde kant is terechtgekomen, zo is het CDA in die golf haar machtspositie kwijtgeraakt in de samenleving.
Ten slotte de VVD. Bij de VVD dacht men lange tijd dat het vertrek van Mark Rutte wel eenvoudig kon worden opgevangen door een vriendelijke mevrouw die door Youp niet geheel ten onrechte is omschreven als Kruidvat-kassière. Die gedachte was natuurlijk ijdel, zoals het altijd moeilijk is om een leider die jaren aan de macht is geweest te vervangen. Bovendien was Mark Rutte er ook nog een meester in om potentiële opvolgers één voor één het bos in te jagen. Er was binnen de VVD gewoon geen opvolger. En je kan het Yesilgöz dan ook bijna niet kwalijk nemen dat ze dacht van D66 verlost te zijn als ze wat ruimte bood voor Wilders. Waar Rutte die deur altijd knap dicht hield, stonden ze bij de VVD even allemaal te slapen. Niet zo vreemd dat Rutte geen commentaar wilde geven op de verkiezingsuitslag. (Dat was ongetwijfeld anders geweest als de VVD ruim had gewonnen en Wilders niet uit zijn hok was ontsnapt.)
En wat nu. We hebben aan één ding behoefte: aan POLITIEK! Laat rechts maar een coalitie vormen onder leiding van Wilders. Laat Frans Timmermans maar een felle oppositieleider worden en laten zien dat ook andere keuzes mogelijk zijn. Het kabinet zelf zal snel struikelen, ook als de VVD wel volwaardig meedoet, over de vele brekebenen die straks minister zullen worden. Laat de boze burger maar zien dat ze niet op drift kunnen blijven.
Maar het is veel belangrijker dat de traditionele partijen zich weer wortelen in de samenleving. Dat kan alleen doordat ze openlijk de problemen gaan benoemen die burgers ervaren en vanuit hun eigen ideologie op die problemen een antwoord gaan geven. Zo begrijp ik als sociaal-democraat niet waarom we ik komst van arbeidsmigranten moet toejuichen, ook als hun komst ertoe leidt dat de winsten van bedrijven stijgen, de lonen voor werknemers laag blijven en de krapte op de woningmarkt alleen maar toeneemt. Zo begrijp ik als sociaal-democraat niet waarom ik de komst van buitenlandse studenten moet toejuichen, ook als in overvolle collegezalen geen fatsoenlijk onderwijs meer kan worden gegeven en als Nederlandse studenten geen huisvesting meer kunnen vinden. Zo begrijp ik als sociaal-democraat niet waarom politieke correctheid soms zo doorslaat dat andere meningen niet meer mogen worden gehoord. Zo begrijp ik als sociaal-democraat niet waarom rijke mensen gesubsidieerde zonnepanelen hebben waarmee ze bijna gratis in hun gesubsidieerde Tesla rondrijden, terwijl de woningcorporaties te weinig geld hebben voor verduurzaming, omdat ze jarenlang kapot zijn bezuinigd.
Dit soort debatten moeten niet alleen in de PvdA worden gevoerd. Ook het CDA en de VVD moeten hun standpunten herijken. En duidelijk maken waarom het belangrijk is dat ze bestaan. En dat ze meer zijn dan een focusgroep die regelmatig een verkeerd advies uitbrengt. Dan zouden ze nog veel kunnen leren van de verbijsterende uitslag van afgelopen woensdag.
Beste Wim. Dank je voor de goede beschouwing, maar ik ben weinig optimistisch over de mogelijkheden om uit de impasse te komen omdat de uitslag laat zien dat veel Nederlanders moreel niet bij machte zijn een slimme proleet als Wilders als ultiem gevaar te identificeren.
Uit het linkse hart gegrepen
ook een centrum-rechts hart herkent dit
Sterk artikel.
Timmermans blijkt, gezien zijn recente reacties in- en vooral NAAR de pers, nog niet in tot staat tot deze heldere inzichten. Het is echter de vraag of (hem) dat ooit gaat lukken in de PvdA. Het is nogal een tanker, die club. Niet meer zozeer qua omvang, maar wel qua dynamiek.
Want dat gebrek aan zelfreflectie duurt al een 'tijdje' (lees decennia) en niet alleen bij hem. De ogen gaan maar niet open, terwijl er vaak genoeg een diagnose is gesteld van de steevaste staar daar, ook door de eigen, vertrouwde huis- en oogartsen.
Sla bijvoorbeeld het stuk 'Volkspartijen zonder volk' uit 2011 (Groene Amsterdammer) er eens op na, van Paul Kalma (en Arie Oostlander van het CDA.) En artikelen van 2000 en eerder van Paul Scheffer. En Arie van der Zwan. René Cuperus heeft eerder eveneens regelmatig de vinger op de zere vuist gelegd. En gisteren nog in de Telegraaf. Oh ja, daar schrijft nu ook een zekere Plasterk stukjes voor die maar niet willen landen; die is in de ban gedaan.
In de buitenwereld is Wilders bepaald niet de eerste die het feilen om contact te maken en te houden met een groot deel van de potentiele achterban met graagte en succes blootlegt. We hebben Fortuyn en anderen immers eveneens al voorbij zien komen.
De enige partijleider die wel in staat bleek om het contact met het electoraat tijdelijk en voor een groot deel te herstellen, was Wouter Bos. Die werd echter volop gehaat in zijn eigen partij.
En voor een internationaal georiënteerde beweging is het voorts verrassend hoe weinig men wil leren van de succesvolle Deense sociaaldemocraten.
Slaap zacht. Of is het rust zacht inmiddels?
Beste Wim,
Ik ben bang voor de schade die een kabinet Wilders zal aanrichten, niet te herstellen schade vrees ik. Groet,
Jos Kessen
Wortelen in de samenleving Wim dat is het inderdaad.
“De Stem des Volks” weer verstaan vanuit sociaal democratische uitgangspunten en dan weer moedig voorwaarts!
Goed verhaal Wim. De spijker op zijn kop. Het land is op drift geraakt. De tijd zal het helaas leren.
Boeiend stuk Wim. Ik denk dat het antwoord op de vraag waarom de linkse partijen de onvrede van veel mensen over de overheid niet hebben onderkend, ook is omdat zij die wel zagen maar geen overtuigende antwoorden hadden. Decennia lang had links bijvoorbeeld geen werkbare en tegenover kwetsbare burgers verdedigbare benadering over migratie.
Maar er is altijd hoop. Zeuren over voor en tegen samenwerking GL en PvdA biedt dat niet. Wel onderkennen dat er enorm veel angst en onzekerheid bestaat over de toekomst, ook onder mensen die het nu materieel niet slecht hebben, maar bang zijn of dat zo zal blijven.
Daarom beter nadenken over het formuleren en uitdragen van een wenkend perspectief: eerlijke verdeling van kennis, macht en inkomen zonder de aarde uit te putten.
Hi Wim
As usual weer een top analyse!
Beste Wim, mooie analyse! Maar het politieke verhaal is op zichzelf niet genoeg voor het maatschappelijke leerproces. In de uitvoering worstelt men met honderden wetten die rechtvaardig bestuur blokkeren, terwijl de hiërarchische structuren van ministeries en uitvoeringsorganen interne alarmering dood knuppelen. De media zouden dit complexe probleemterrein beter kunnen belichten en successen melden zodat we vertrouwen in de overheid weer kunnen opbouwen.
Ik mis in jouw analyse (waarvoor dank!) een verontrustende ontwikkeling die je onbenoemd laat: het verlies van alle links/progressieve partijen buiten GL/PvdA. SP, D66, PvdD en Volt. Er is dus meer aan de hand, ons land is in meerderheid politiek rechts geworden. Volgens mij is ook een factor dat de partijen op rechts (waaronder ook Omzigt cs) de inspanningen op het terrein van energietransitie en klimaat (de grote opgaven van NU), niet zo nodig of zelfs onnodig vinden. Dat scheelt weer denkt het volk dat niet nadenkt. Daarmee worden energie en klimaat als een drammerige linkse issues bestempeld.
Een heel verhelderend blog, je beschrijft precies het gevoel dat ik als sociaal-democratische stemmer had; ik ging wel voor de grote linkse combo, maar deed dat met frisse tegenzin. De ideologie van solidariteit en opkomen voor kwetsbaren met minder kansen in het leven is uitstekend, maar in de campagne was het alleen maar klimaat en een zalvende Timmermans dat de klok sloeg. Ja, het klimaat is extreem belangrijk, maar als je geflest bent door de overheid, nauwelijks kunt rondkomen van minimumloon of je aangepraat krijgt dat immigranten de bron van vele misstanden zijn (sterker nog: je zou maar in Ter Apel wonen), dan staat die upgrade van een E label naar een B label huis gewoon niet bovenaan het lijstje. Ik kan maar niet goed bevatten dat mijn linkse kloek dat niet lijkt te kunnen (willen?) begrijpen.
Het centrale thema was deze verkiezing m.i. "wonen". Concreet en dichtbij. Iedereen kent welk iemand in zijn nabije omgeving die niet of nauwelijks aan een woning geraakt en als het wel lukt alleen tegen de absolute hoofdprijs. Dat gebrek aan woningen heeft vele oorzaken. Twee oorzaken hebben het nieuws de afgelopen jaren gedomineerd: migratie en klimaat (stikstof). De PVDA/GL willen uit humane overwegingen geen grenzen stellen aan migratie en daarnaast is klimaat topprioriteit. Voor veel kiezers is dat niet te verenigingen met het thema wonen.
De arbeider (zover die nog bestaat) zoekt toch vooral oplossingen voor concrete problemen en ziet in klimaat en imigratie eerder bedreigingen dan kansen. We moeten van het gas af en allemaal elektrisch rijden maar dat vraagt forse investeringen van een gemiddeld gezin. De arbeids- en asielmigrant is vooral een concurrent voor jou op de woningmarkt.
De nederlaagspeech van Timmermans sloeg dan ook als een tang op een varken. We staan schouder aan schouder. Met wie eigenlijk? De mensen met een moslimachtergrond die allang weggelopen zijn naar Denk, CDA, PVV enzovoort. Of de toekomstige immigranten die zich nu nog buiten de landsgrenzen begeven. De eigen traditionele PVDA is allang deels weggejaagd.