Kees Versteegh, journalist bij de NRC sinds jaar en dag, heeft een heerlijk boek geschreven. Op basis van een origineel idee. Hij beschrijft de politieke geschiedenis van Nederland niet aan de hand van episoden (de jaren 60!) of van politieke stromingen die hun einde zien naderen (PvdA en CDA), niet aan de hand van één grote naam (niet weer een boek over Lubbers, Kok of Rutte), maar aan de hand van politieke koppels. Lubbers-De Koning, Samsom-Dijsselbloem, Rutte-Schippers. En juist daardoor krijg je van die eerste mannen een beter beeld.
Versteegh waarschuwt de lezer al snel: het gaat hier niet om wetenschap. En daarmee doet hij zichzelf te kort. Niet dat het hier wel om wetenschap zou gaan, maar omdat goede journalistiek nooit ondergeschikt is aan goede wetenschap. En zoals mijn hond nooit zei dat hij geen kat was, zo hoeft Versteegh ook niet te zeggen dat zijn boek geen wetenschap is.
Toch doet dat idee van die koppels wat een goede wetenschappelijke theorie ook doet: het biedt een nieuwe lens waardoor we uiteindelijk meer zien dan we anders zouden hebben gezien. Het idee van de koppels, het idee van leiders versus schaduwleiders laat vooral veel zwakke momenten zien bij de leiders.
Je leest hoe de gedreven en drammerige Diederik Samsom in toom wordt gehouden door de bedachtzame Jeroen Dijsselbloem. Zonder Dijsselbloem zou Samsom waarschijnlijk altijd de eendimensionale actievoerder zijn gebleven die hij bij Greenpeace was geweest.
Je leest hoe de bedachtzame Jan de Koning nog enige lijn brengt in het eindeloze brein van Ruud Lubbers. Zonder De Koning was Lubbers te ongrijpbaar gebleven om twee verkiezingen zo overtuigend te winnen.
Je leest hoe Edith Schippers keihard moet werken om Mark Rutte te leren wat het echte VVD-gedachtengoed is. Om hem te laten zwijgen over Groen Rechts, over de verheffing van het volk en over het ruimte bieden aan Holocaustontkenners. Zonder Schippers was Rutte wellicht nooit premier geworden. En zonder Schippers begint hij nu inderdaad weer over Groen Rechts.
En juist door dat idee van leiders versus schaduwleiders centraal te stellen, ga je je steeds meer afvragen waarin dat verschil tussen beiden zit. En: waarom die koppels zo lang als koppel blijven bestaan. Zo succesvol zijn. Je stelt je als lezer vragen die je je misschien anders niet had gesteld.
Het voordeel van een koppel is voor de leider tamelijk helder. Hij wordt vooral gedisciplineerd door zijn koppelgenoot, waar leiders zich meestal door weinig mensen iets laten zeggen. Diep van binnen weten ze dat het goed is om soms te worden gecorrigeerd. Nou ja, heel soms dan. En dan is er bij toeval iemand die onbevreesd die rol op zich durft te nemen. Een schaduwleider als tegenkracht.
Hilarisch zijn de momenten waarop Mark Rutte door Edith Schippers de mantel wordt uitgeveegd. Maar ook de ongrijpbare Lubbers en de gedreven doordrammer Samsom worden soms als was in de handen van hun schaduwleider. De schaduwleider kan dat omdat hij/zij enerzijds lak heeft aan de macht van de leider en anderzijds de leider het vertrouwen weet te geven dat hij altijd op hem/haar kan blijven rekenen. Ja, Dijsselbloem ging misschien wel wat te ver toen hij Samsom zowel in 2012 als in 2017 duidelijk maakte dat Asscher een betere kandidaat zou zijn voor het leiderschap van de PvdA. Zoals bekend sloeg Samsom dat advies van zijn schaduwleider dan ook ruiterlijk in de wind.
Maar wat is het voordeel van het koppel voor de schaduwleider? Hoe aangenaam is het om altijd in de schaduw te staan van de grote leider? Nou, voor de schaduwleider is dat best heel aangenaam. Hij/zij zit lekker dicht bij het vuur, en krijgt na verloop van tijd een prachtige plek in het kabinet. Bovendien: mensen als Dijsselbloem en De Koning vonden zichzelf gewoon minder geschikt voor die buitenkant van de politiek. En dat gold wellicht ook lange tijd voor Schippers.
Ja, natuurlijk zo’n zelfinzicht gaat gepaard met een aangename bescheidenheid. Schaduwleiders missen ook die brandende ambitie van de leider. En ze hebben opvallend meer oog voor hun vrouw en hun kinderen dan voor een eindeloos leven in de politiek.
Soms zou je ook kunnen denken dat de schaduwleiders meer bewondering hadden voor de nummer 1 dan omgekeerd het geval was. Ik neem aan dat ze dat in elk interview en ook in dit boek zullen blijven uitdragen. Het grote ontzag voor de leider. Maar ik weet niet altijd of ze diep in het hart hetzelfde denken.
Maar misschien komt dat ook omdat ik diep in mijn hart na het lezen van dit boek van die schaduwleiders ben gaan houden. Of misschien deed ik dat altijd al, maar valt het verschil met de leiders me in dit boek sterker op. Eerste mannen hebben het vooral erg druk, maar vooral ook erg druk met zichzelf, ze komen niet op een vernissage van een nieuw boek. Schaduwleiders zijn aardiger, ze zijn meer benaderbaar. Ze zijn bedachtzamer en ze zijn pragmatischer. Ze lopen minder met hun ego te koop. En ik heb het gevoel dat ze soms dieper denken. Nee, niet over de oplossingen, maar vooral over de problemen. Ik geef toe, ze zijn misschien ook wel saaier dan de leiders, die meer brille hebben, maar dat is wel de brille van de soms oppervlakkige buitenkant van de politiek.
Het is bijzonder hoe zo’n boek je kan aanzetten tot een liefdesbetuiging aan de sneue types die achterop de tandem zitten. Op de plek waar je wel een stuur mag vasthouden, maar alleen om je evenwicht te bewaren. Maar toch zou het niet slecht voor het land zijn als de schaduwleiders de macht eens een tijdje zouden overnemen. Als er wel een extra-parlementair kabinet zou komen, en dan onder leiding van Edith Schippers, met een prominente rol voor Jeroen Dijsselbloem op Volksgezondheid. Of op Onderwijs, als kind van een onderwijzersfamilie. En alleen als er te weinig schaduwleiders zijn om een heel kabinet mee te vullen, nemen we ten slotte onze toevlucht tot enkele echte leiders. Op voorwaarde dat ze keihard door een schaduwleider worden gedisciplineerd.
[uitgesproken bij het verschijnen van het boek van Kees Versteegh, Schaduwleiders, op 30 september 2021.]