Je bouwt geen 900.000 woningen op nostalgie

Deze blog kent twee hoofdpersonen: Novex en Vinex. Novex is de aanscherping van Novi, de Nationale Omgevingsvisie uit 2020. Vinex was de aanscherping van Vino, de Vierde nota over de Ruimtelijke Ordening uit 1988. De gelijkenis tussen de namen van de hoofdpersonen Novex en Vinex is niet toevallig. De minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, Hugo de Jonge, spiegelt zich graag aan Vinex. Hij wil weer ‘regie’ krijgen over de ruimtelijke ordening in Nederland. En in de tijd van Vinex drukte het Rijk inderdaad zijn stempel op die ruimtelijke ordening. 

In dit kader werd mij door het ministerie van Hugo de Jonge gevraagd wat ze van Vinex zouden kunnen leren. Mijn hoofdconclusie: ‘kijk niet naar het verleden’. Het heeft geen zin om je te spiegelen aan het verleden, als het heden zo anders is. Wat zijn bijvoorbeeld de verschillen tussen toen en nu? De twee nota’s zijn niet te vergelijken, de ruimtelijke ordening was in die tijd nog echte ordening van de ruimte en we hadden een andere overheid. 

Vinex en Novex

• Toen beoogde Vinex de bouw van 650.000 woningen in 10 jaar, nu gaat het om 900.000 woningen in (nog minder dan)10 jaar. 
• Toen had het Rijk een duidelijk beleid: er moest vooral aan de randen van de steden worden gebouwd. Novi is bovenal vaag en ongericht. Novex geeft helemaal geen richting (en beschrijft alleen het ‘proces’), terwijl Vinex een echte aanscherping was. Geeft dat meer kansen of juist meer onzekerheid? Ik vrees vooral het laatste. 
• Toen was er veel geld om te bouwen, nu alleen (veel minder) geld voor nieuwe infrastructuur. Op elke nieuwbouwwoning legde de overheid toen veel bij. Terwijl er nu ook nog eens een heimelijk verlangen is om zoveel mogelijk binnenstedelijk te bouwen. En dat is voor de ontwikkelaar veel duurder dan in een weiland aan de rand van de stad (Vinex). 
• Toen kon dat vele geld worden gebruikt om regionale samenwerking af te dwingen. Er stond iets tegenover als de gemeenten het eens werden: bij consensus betaalde het Rijk uit. Dat mechanisme is nu veel minder sterk. 
• Toen was er rondom alle grote steden een interessante zoektocht naar nieuwe vormen van regionaal bestuur, en die zoektocht alleen al had effect op de regionale samenwerking. Nu is daarvan geen sprake. 
• Toen werden veel nieuwe locaties voor nieuwbouw aangewezen, nu worden vooral oude plannen in de ‘woondeals’ tussen Hugo de Jonge en de regio’s opgenomen. 

Ruimtelijke ordening

• Toen was de ruimtelijke ordening op nationaal niveau nog niet vastgelopen, nu moet de  nationale ruimtelijke ordening zichzelf opnieuw uitvinden. 
• De nieuwe ruimtelijke ordening moet niet alleen meer profiel krijgen, maar ook een (heel) ander profiel. Water en bodem moeten leidend zijn bij de ruimtelijke ordening, aldus zegt het regeerakkoord. Maar als we dat echt gaan doen, waar moeten die huizen dan komen? Die vraag zal de komende jaren steeds weer blijven opduiken.
• In tussentijd werd de ruimtelijke ordening steeds meer aan de markt overgelaten. Dat verlies wordt niet goedgemaakt met één nieuwe nota op rijksniveau. Het is mij onduidelijk hoe de rijksoverheid denkt haar macht in de ruimtelijke ordening terug te kunnen winnen. Vooral als ze niet bereid is er veel geld aan te besteden. 
• Dit alles roept vooral één vraag op: vanwaar die vergelijking met Vinex? Waarom zou Novex moeten lijken op Vinex? Hier is sprake van misplaatste nostalgie. Het rijk zal zich niet moeten spiegelen aan Vinex, maar moeten accepteren dat de wereld is veranderd en dat de markt inmiddels veel bepalender is geworden voor de ruimtelijke ontwikkeling in Nederland. 
• Het heeft dan ook weinig zin als Rijk en provincies en gemeenten ‘woondeals’ gaan afsluiten waarin wordt afgesproken hoeveel woningen waar worden gebouwd. Want provincies en gemeenten bouwen geen woningen. Daarvoor zal je toch echt terecht moeten bij de marktpartijen (hoe goed de ambtenaren van het Rijk en de ambtenaren van de gemeenten elkaar ook verstaan). 
• In het overleg met de marktpartijen moet het gaan om drie vragen:
• Ten eerste: onder welke omstandigheden zullen de marktpartijen meer woningen gaan bouwen? Daarbij gaat het vooral om ontwikkelaars en om woningcorporaties (zolang de particuliere bouw zich vooral bepaalt tot Oosterwold en Homeruskwartier in Almere). Dus: wat hebben de ontwikkelaars en de corporaties nodig om meer woningen te bouwen? Welke regels belemmeren de bouw onnodig? Moeten de corporaties niet wettelijk weer een bredere taak krijgen? Ga daarover een open gesprek met deze partijen aan. 
• Ten tweede: onder welke omstandigheden zal de markt sneller woningen bouwen? Innovatie van de bouw laat al lang op zich wachten. Hoe kan die innovatie echt worden versneld? Maar ook: bouwers klagen erg over de trage vergunningverlening door de gemeenten. Hoe kan dat veel sneller?
• Ten derde: hoe krijg je door een andere marktordening binnen het huidige woningbestand meer woningen beschikbaar? Waarom staan zoveel huizen leeg? Moet we de eigenaar verplichten om voor permanente bewoning te zorgen. Moeten er in specifieke gevallen meer mogelijkheden komen om huizen te kraken? Waarom geldt op luxe recreatieparken niet de plicht om te wonen in plaats van de eis om elders te wonen? En waarom bouwen we nog nieuwe recreatieparken zonder woonbestemming? 

Een andere overheid, een andere samenleving

• Vinex dateert uit de blijde tijden na 1989, toen de liberale democratie ‘definitief’ had gewonnen. De politiek werd gekenmerkt door saaiheid en stabiele coalities. Nu kennen we grote maatschappelijke problemen, we hebben te maken met veel populisme en veel problemen lopen in de verbrokkelde politiek steeds vaker vast. 
• De overheid was nog niet gesloopt door het neoliberale gedachtengoed van ‘new public management’. De deskundigheid op het gebied van ruimtelijke ordening is sindsdien zowel bij het Rijk als bij de provincies en bij de gemeenten drastisch teruggelopen. Ja, ook dat is een verklaring voor die trage de vergunningverlening van de gemeenten. 
• Het vertrouwen in de overheid en daarmee het gezag van de overheid, is ver teruggelopen. En zonder gezag wordt het steeds moeilijker om grote projecten tot een succes te maken. 
• Ook de verbrokkeling in de politiek verhoudt zich slecht met grote projecten. Stikstof lijkt voor deze overheid al veel te groot. Hoe zorg je er dan voor dat er binnen 10 jaar 900.000 woningen worden gebouwd, als je daarvoor niet alleen stikstof-ruimte, maar ook ruimtelijke plannen, voldoende bouwvakkers (hebben we niet), duurzame materialen en een goed functionerende woningmarkt nodig hebt? 
• Terugkijken naar Vinex is echt nostalgie. En erg overheidscentrisch. Voor dat laatste was toen nog wel enige reden. Dat geldt nu niet meer. 

Conclusie

• Trek geen grote broek aan met de belofte 900.000 woningen te bouwen, als je al niet in staat bent om 26.000 woningen in Groningen te versterken. Ga niet in gesprek met gemeenten die geen woning voor je zullen bouwen. Ga in gesprek met de marktpartijen.  Wat hebben zij nodig om 900.000 woningen te bouwen voor 2030? 

[Abonneer je via de homepage op mijn blogs, als je op de hoogte wilt worden gehouden.]

• Andere Ruimtelijke ordening artikelen